zondag 30 april 2017
Waar ik ben ben jij
Omdat jij er niet meer bent
Ik heb je gekend
En ik wist waar je was tot je doodging
Of je nu mijn vader bent
Mijn zoon of mijn beste vriendin
Of zo maar iemand die ik even kende
Jij bent in mij
Jij
perst de tranen uit mijn ogen
Jij
jaagt het bloed op in mijn lijf
Jij
balt mijn vuist en je verlamt me
Je maakt me eenzaam
Eenzaam
Waar ik ben ben jij
Omdat jij er niet meer bent
Ik heb je gekend
En ik houd de herinnering levend
Omdat ik ben ben jij
Omdat jij er niet meer bent
Ik heb je gekend
En ik houd de herinnering levend.
1978
Ik heb het voorrecht gehad zowel mijn vader als mijn zoon te mogen begraven, sprak Freek de Jonge in zijn theatervoorstelling Losse nummers (1991). Het is een paradox en het publiek wist er dan ook niet goed raad mee, zo is aan de ingehouden lach te horen. Aan het slot van diezelfde conference verduidelijkt De Jonge: Ik heb niet alles begraven. Van mijn vader heb ik de wijsheid achtergehouden en van mijn zoon de eeuwige jeugd.
Over de dood van die zoon heeft Freek de Jonge in het theater vaker gezongen en verteld, maar nooit zo openlijk als in deze show. In dezelfde conference stelt hij: Aan de begrafenis van mijn zoon kwam geen kraai te pas. Ik droeg het kistje onder mijn rechterarm. [...] Meestal zie je de dood wel aankomen, maar als een kind drie maanden is, reken je er niet op. Daar ben je te veel een gewoontemens voor. Een mens gaat te vaak uit van het gemiddelde in plaats van het uitzonderlijke. Vaders horen vóór hun zonen te sterven.
In een auobiografisch verhaal, ook onderdeel van Losse nummers, meldt hij zeer aangrijpend wat er gebeurde toen hij, eind januari 1974, met zijn vrouw en hun zoon van drie maanden oud naar Texel was gereisd om een paar dagen samen te zijn op de plek waar hun zoon een jaar eerder was verwekt.
"Daar", roept mijn vriendin uitgelaten. Ze wijst naar een hotel op het duin. "Een jaar geleden", val ik haar overmoedig bij. "Twaalf maanden", zingt ze geil. "Werd hij verwekt", juicht mijn lichaam.
Mijn vriendin duwt de wagen. Ik kom er achteraan met de koffer. Plotseling staat ze stil, trekt het dekentje weg. Ze verstijft. Ik wil naar haar toe, maar de koffer heeft mijn hand vast.
Ze rent naar de top van het duin. Ik volg haar op de voet. De wind slaat ons tegemoet. Ze vervloekt God. Ik bid. Lamlendig sta ik tegen haar aangeleund. Haar handen proberen houvast te krijgen. Dan omhels ik haar en zeg het stomste wat ik ooit in mijn leven tegen iemand gezegd heb.
Ik schreef het al: Freek de Jonge sprak niet eerder dan in deze show zo onbedekt over deze tragische gebeurtenis uit zijn persoonlijke leven. Overigens zonder daar Hella vooraf in te kennen. Zij zat bij de eerste inspeelvoorstelling bij de techniek en hoorde hem opeens over Jork. Freek, in 2011:
"Voor Hella was dat een enorme dreun. Zij zat geheel onvoorbereid in de zaal. Maar goed, het heeft wel weer bijgedragen tot een verdere verwerking. Ik denk ook dat dat de kern is van een huwelijk: dat je altijd bezig bent de restjes op te ruimen van de dingen die zijn blijven liggen."
Het drama speelde zich al zestien jaar eerder af, eind januari 1974 dus. Het gedicht dat hij er in 1980 aan wijdde ten behoeve van De Komiek, zijn eerste soloprogramma, haalde de voorstelling niet. Misschien was de afstand, zes jaar na die verschrikking, toen nog niet groot genoeg. Een citaat:
Als een blad van de boom valt
Kijkt niemand op of om
Een boom een blad ach wat
Een speelbal van de wind
Maar nu valt geen blad
Geen boom zelfs
Nee nu valt een kind
Als een bom op een dorp valt
Veert iedereen boos op
Om uitgebreid te melden
Wat hij ervan vindt
Nu valt een stilte
Geen bom valt
Nee nu valt een kind
Vertellen over zoiets persoonlijks is klaarblijkelijk veel confronterender dan erover zingen, want dat kon hij wel. Reeds in 1978 zong Freek de Jonge, toen nog als helft van Neerlands Hoop, het lied Te vroeg, bovenaan deze rubriek afgedrukt. Het staat op de grammofoonplaat Ik ben volmaakt gelukkig. Eigenlijk verwoordt hij daarin precies dezelfde gedachte als die hij vervatte in die latere conference: je begraaft niet alles, want je houdt de herinnering levend.
Pas in latere jaren is Freek de Jonge openlijk gaan praten over deze zeer tragische gebeurtenis in zijn leven. Daardoor kon ik er uitgebreid over schrijven in mijn boek over het complete oeuvre van Freek de Jonge, getiteld Kijk! Dat is Freek (De Buitenspelers, 2011). Ik citeerde er hierboven al een keer uit.
Op 22 febuari, precies een jaar na hun huwelijksvertrekking, werd dochter Roos geboren. Drie jaar later volgde Jelle. En dan was er dus nog Jork, tot leven gewekt op Texel en op 27 januari 1974 overleden op hetzelfde eiland. Dat was bijna drie maanden na zijn geboorte. Het is een onderwerp waarover Freek de Jonge met grote terughoudendheid spreekt. Het is al zo vaak ter sprake gekomen, in interviews, in theater en in boekvorm. "En je moet oppassen dat het niet tot je palmaras gaat behoren, dat je er prat op gaat."
Ze waren met trein, boot en bus naar hun bestemming op de Wadden gereisd. Na een uutje op het eiland constateerden ze, teruggekomen bij hun hotel, dat Jork niet meer ademde. Voor hun vertrek naar Texel was hij nog door de huisarts onderzocht vanwege een spontane bloedneus in zijn wieg. "De dokter zei dat er niets aan de hand was en dat we gerust op vakantie konden gaan. We waren nog zo jong en nog zo afhankelijk van artsen. Dat zou je nu niet meer gebeuren."
Als doodsoorzaak namen ze destijds genoegen met het algemene begrip wiegendood. Maar achteraf gezien gaf Jorks kortademigheid genoeg reden om te denken dat er meer aan de hand is geweest. De zwangerschap was, anders dan bij Roos, zwaar en gecompliceerd geweest. De bevalling onderging Hella vrijwel helemaal onder narcose en die moest ten slotte worden opgewekt.
Freek bepaalde op Texel de loop der dingen. Hij nam genoegen met wiegendood als doodsoorzaak, want hij wilde niet dat zijn kind mee terugging naar Amsterdam voor autopsie. Voor de symboliek van het laatste afscheid vond hij het ook beter om Jork ter plekke te begraven, op hetzelfde eiland als waar het kind verwekt was. Maar de gehaaste afhandeling had ook een onderliggende reden. Freek wilde voorkomen dat hun leven geruïneerd zou worden door wijsheid achteraf, door schuldgevoel over wat ze in Jorks korte leven misschien anders hadden moeten doen. "Stel dat we een fout hadden gemaakt, is dat prettig om te weten of niet? Ik dacht het laatste. Achteraf een belachelijke redenering natuurlijk, alsof je voor zoiets je kop in het zand kunt steken."
Dat er méér aan de hand is geweest en dat Jorks kortademigheid genoeg reden gaf om dat te denken, blijkt als dochter Roos in 2006 haar eerste kind krijgt: Maggie, die zonder longslagader wordt geboren, waardoor vanaf haar geboorte bekend is dat zij niet oud zal worden. Ondanks zestien zware operaties overlijdt het kind al in de zomer van 2014, pas zeven jaar en acht maanden oud. Mogelijk heeft Jork aan dezelfde of een soortgelijke hartafwijking geleden en is die destijds niet onderkend - misschien kon dat destijds ook niet.
Het verdriet dat hij geen plaats kon geven toen Jork in 1974 overleed, overvalt Freek bij de dood van Maggie dubbel zo hard. Ik ken Freek lang en goed en heb in 2014 echt gedacht dat Maggies dood het einde van zijn carrière betekende, zo leed hij onder de dood van zijn oudste kleinkind.
Maggie. Foto Koos Breukel
Het is al zo vaak ter sprake gekomen in interviews, in theater en in boekvom, citeer ik Freek de Jonge hierboven. Over die boekvorm heb ik het nog niet gehad. Opnieuw Kijk! Dat is Freek:
Freek heeft de gebeurtenis verwerkt in Door de knieën, zijn meest persoonlijke roman. Na het overlijden van hun kind roept de hoofdpersoon op een duin tegen zijn echtgenote: "Je mag dit nooit gebruiken." In Hella's autobiografie, Los van de wereld (2006), staat dezelfde scène vrijwel exact zo beschreven.
"In die tijd," zegt hij, "ging Hella nog erg gebukt onder de traumatische gevolgen van de Tweede Wereldoorlog. Elke spanning in ons gezin werd daaraan gerelateerd. Dat was zo langzamerhand geen manier van leven meer. Er speelde dus zeker een eigen belang mee, maar ik zei het ook vanuit het inzicht dat je je leven er niet door moet laten bederven; je moet je leven er juist groter en intenser van maken. Het was ook een keuze tegen het slachtofferschap dat ik in onze samenleving als een besmettelijke ziekte ervaar. Zoveel mensen leven vanuit dat verstikkende idee dat ze onrecht is aangedaan, terwijl lijden juist een wezenlijk deel van je leven is."
Tot dat inzicht zijn ze beiden gekomen [...], maar destijds scheidde dat lijden hen juist. Terwijl Hella er zowat in stikte, hervatte Freek een paar dagen na de begrafenis zijn werkzaamheden in wat op dat moment Neerlands Hoop Express heette. "Ook daarin bleef ik de held spelen. Dat was dubbel pijnlijk, voor Hella èn voor mij. Ik wilde iets te snel geen slachtoffer zijn. Niet voor niets heet Door de knieën zoals het heet."
Daarin beschrijft hij de gemoedstoestand van de hoofdpersoon als volgt: "Ik had mijn ziel aan de duivel verkocht voor de lach. Ik leefde niet meer emotioneel, maar analytisch en moest over de meest verschrikkelijke dingen grappen maken. Anderen raken en zelf buitenschot blijven. Ik werd verlamd door haar verdriet. Wat moest ik zeggen? Ik wist niet eens raad met mijn eigen verdriet. Had ik wel verdriet?"
De dood van Jork heeft het definitieve einde van Neerlands Hoop ingeluid, ook al was het pas 1974. In Neerlands Hoop Express lieten Bram & Freek zich bijstaan door drie muzikanten. Freek hield iedereen op grote afstand van zijn emoties. Hij was soms onbereikbaar voor zijn gezin, maar hij was dat helemaal voor de vier mannen met hem op tournee. In Kijk! Dat is Freek kom ik daar op verschillende plaatsen op terug. Ik citeer Freek de Jonge:
"Bram en Titia zijn Jork mee gaan begraven. Omdat het al niet meer goed voelde tussen ons. Omdat ik hoopte dat wij, als we dit zouden delen, er samen weer doorheen zouden kunnen breken. Omdat ik wenste dat het grote verdriet van Hella en mij weer een verbintenis tussen Bram en mij zou kunnen leggen. Maar wat er gebeurde, was dat Bram er zich totaal geen raad mee wist. Hij kon geen moment bij ons verdriet komen. Dat maakte de afstand alleen maar groter. Voor Hella was het allemaal al zo moeilijk. Zij is een joodse vrouw en zeer beschadigd doordat ze door haar ouders werd afgewezen. Ook bij Neerlands Hoop is zij niet met open armen, maar met kil wantrouwen ontvangen. Zij brak in, verstoorde de relatie van Bram en mij. Zij voelde ook daar weer afwijzing. Dat is heel moeilijk, heel pijnlijk voor haar geweest."
En verderop schrijf ik:
De begrafenis van Jork de Jonge werd een intieme bijeenkomst. Hella & Freek durfden hun verdriet nauwelijks met anderen te delen. De beide opa's en oma's van Jork werden niet uitgenodigd. Bram & Titia Vermeulen waren er wel bij. Na afloop gingen ze met hun vieren in Broek en Waterland nog wat eten. Freek: "Wonderlijk om juist die twee uit te nodigen. Natuurlijk heb ik dat gedaan in een uiterste poging om ons allemaal samen te brengen, in het verdriet dat alles zou oplossen. Ik krijg het nog benauwd als ik eraan terugdenk. Het werd een erg pijnlijke bijeenkomst. Ze liepen over Hella heen en ik zat er lamgeslagen bij, weer in die eeuwig gedeelde loyaliteit om iedereen tevreden te stellen. Als ik werkelijk reëel was geweest, had ik moeten zeggen: 'Dit kan zo niet langer.'"
Dat moment kwam pas zes jaar later. Ze waren bezig met Neerlands Hoop een plaat op te nemen. Dat was de cd met het lied van vandaag: Te vroeg.
Hella belde op met de mededeling dat hij per se thuis moest komen. Dat deed Freek. "Voor Bram was dat de verbreking van de jongensromantiek."
Daarna zou het nog een jaar duren, tot 11 september 1979, voordat de breuk definitief was. Het was voor Freek eindelijk een keuze voor zichzelf, maar ook een keuze voor Hella en hem samen.
En voor hun gezin: voor Roos, voor Jelle. En voor Jork en beslist ook voor Maggie. Want...
Waar ik ben ben jij
