vrijdag 17 maart 2017
Een dominee kwam langs en sprak:
"Plotinisme, kent u dat woord?" Eh.
nee. En opgezocht. Okee.
In ieders ziel twinkeleert
het goddelijke en omgekeerd
vibreert ieder mensenleven
in de hartenklop van God.
Een lang stuk henneptouw,
geklonken aan een scharnierende
systeemhaak in een hoog plafond.
Met beulsknoop, stoel en plastic zak
begin je aan je hemelvaart. Je wordt
Gods in Zichzelf mislukte proefballon.
Innerlijk voer je je laatste overleg.
Hoe schopt men de stoel waarop men staat
het makkelijkste en fataal onder zich weg.
Dominee, er kantelt scherp een wereld
die in ademnood. Ik trek die wereld vlot
en stijg naar adem happend op
naar een universum zonder God.
Niet platonisch, maar plotinisch
- zo het woord bestaat - spat
alles tussen God en mensenziel
voorgoed en weergaloos kapot.
2016
Gewone mensen kennen vier seizoenen, zei Joost Zwagerman, maar de kunstenaar kent er vijf: lente, zomer, herfst, winter en depressie. Joost Zwagerman (1963-2015) is, samen - al even helaas - met onder anderen Wim Brands. een van de toegevoegde namen in de nieuwe editie van De laatste deur, het imposante boek (oorspronkelijk uit 1983) van Jeroen Brouwers over Zelfmoord in de Nederlandstalige letteren.
Zwagerman en Brouwers waren vrienden en al lang: al van vóór Zwagermans eerste boek (in 1986) verscheen. Dat lees je aan het hoofdstuk af; het is persoonlijk en daardoor aangrijpend. Na 2000 heeft Joost Zwagerman het in ettelijke interviews over zelfmoord gehad. Altijd met de verzekering dat dat 'niets voor hem' was, zelfmoord was een 'no-go-area' en hij zou altijd alles ondernemen om een aspirant-zelfmoordenaar van de ultieme daad te weerhouden, schrijft Brouwers. die hem een paar maanden voor zijn dood nog ontmoette en het ook niet zag aankomen.
Maar lees, met de kennis van nu, bovenstaand gedicht uit zijn bundel Wakend over God, die in 2016 postuum verscheen. Grappig, die verwijzing naar Paul Haenens alter ego Dominee Gremdaat: Plotinisme, kent u dat woord? Maar verder: een en al vooruitwijzing naar wat komen zou en hoe hij dat noodlot zou voltrekken.
Al in 2012 maakte hij, in een interview, de opmerking: De gedachte aan zelfmoord werd een wurgkoord om mijn nek. Ook op andere momenten sprak hij over het wurgkoord, dat zich letterlijk aan hem begon op te dringen. Brouwers: Hij slikte er medicijnen tegen, antideptessiva en pijnstillers, steeds andere, sterkere, met ook steeds andere, nog zieker makende bijwerkingen en zonder heilzaam resultaat.
Al in 2012? Dit gedicht - een sonnet - is afkomstig uit Roeshoofd hemelt, verschenen in 2005:
wie lijkt verstikking een prettig gevoel
wie knoopt zelfs zijn schoenveter tot een strop
wie kiest er voor de elektrische stoel
wie loopt de zee in en duikt nooit meer op
wie hunkert naar de aanstormende trein
wie danst op het dak van de torenflat
wie druppelt arsenicum in zijn wijn
wie heeft de gaskraan al opengezet
ik bid voor het volmaakte zelfverlies
het herhaald gebed blijft onverhoord
ik weet niet welke manier ik verkies
uit zoveel verlokkingen van zelfmoord
ik denk dat ik mij voorlopig invries
en wacht tot god zich verhangt aan zijn woord
Hierin somt hij ook andere levenseinde-manieren op: water, trein, val, gif, gas... Maar dat in een opsomming in koele regels die er staan alsof het losse gedachten zijn. Zijn methode beschrijft hij al uitvoeriger en hij begint er zijn gedicht dan ook mee: wie lijkt verstikking een prettig gevoel, wie knoopt zelfs zijn schoenveter tot een strop. En al zegt hij verderop: ik weet niet welke manier ik verkies uit zoveel verlokkingen, toch eindigt hij er mee dat God zich verhangt, weliswaar aan zijn woord. Maar wat zijn woorden waard als de daad zich al zoveel jaren aan je opdringt...
In een toespraak t.g.v. Brouwers' 75ste verjaardag, op 25 april 2015 in de Antwerpse Bourla-Schowuburg, vertelde Joost Zwagerman dat hij Jeroen Brouwers had geïnterviewd toen hij zelf ook een boekje over zelfmoord, later verschenen onder de titel Door eigen hand, wilde schrijven. Ze waren die dag komen te spreken over de zelfmoordpoging van Zwagermans vader. Brouwers citeert uit Zwagermans toespraak:
De man over wie men zegt dat hij in alles zo ontzettend absoluut is (Brouwers dus, fv), leerde mij die dag om te relativeren. Nabestaanden moeten zich verdiepen in de zelfmoordenaar en pas daarna in elkaar of zichzelf. Brouwers liet mij na die dag weer in mijzelf geloven - of preciezer gezegd: in het geloof mijn vaders eertijdse, bijna fatale hang naar de zelfverkozen dood blijvend te boven te komen. Ik had de kracht herwonnen mijn vader ervan te overtuigen zijn laatste deur niet te openen, het schimmenrijk achter die deur niet binnen te gaan. Zou hij toch naar die deur reiken en een nieuwe poging doen, dan zou ik mij, al dan niet postuum, niet achter of pal tegenover hem hoeven op te stellen, maar zou ik, inderdaad, naast hem staan.
Vier maanden na die toespraak, 8 september 2015, verhing Joost Zwagerman zich. Jeroen Brouwers:
Joost Zwagerman als 'gestempelde' zo bevreesd voor genetisch overdraagbare rampspoedigheden, zichzelf beschouwend als 'mede-slachtoffer' van andermans zelfmoord waartegen hij zich tot voorbij alle uitersten wilde verzetten, beging zelfmoord op 8 september 2015. Hij liet drie kinderen in hun puberteit in de steek, zijn nieuwe geliefde was zwanger van hem.
